Themarapportage | Schaalsprong Zuidoost-Brabant

Uitdagingen en kansen voor de publieke gezondheid bij de schaalsprong

Deel 1 - Sociale samenhang

In de regio Zuidoost-Brabant vindt de komende jaren een ‘schaalsprong’ plaats. Mede door de invloed van de groei van HTSM (High Tech Systemen en Materialen) bedrijven zoals ASML, zal het inwoneraantal in de ‘Brainport regio’ tot 2040 met 20% tot 26% groeien. Dit zorgt voor een behoefte aan opschaling van woningenaantal, voorzieningen en infrastructuur. Daarnaast zal de samenstelling van de bevolking veranderen, onder andere door de vergrijzing en een groeiend aantal internationals. Wat is de impact hiervan op de publieke gezondheid in deze regio? Wat worden de uitdagingen en kansen waar we mee te maken krijgen? In een reeks van themarapportages wordt een beeld geschetst van de verwachte veranderingen, mogelijke gevolgen die deze met zich meebrengen en waar de aangrijpingspunten liggen voor gemeentelijk beleid.

Van bouwen naar verbinden

De publieke gezondheid in het licht van de schaalsprong

De bevolkingsgroei en veranderende samenstelling van de bevolking door de schaalsprong in Zuidoost-Brabant hebben gevolgen voor de publieke gezondheid. Uitdagingen liggen in de toenemende druk op de zorg, de veranderende zorgbehoeften, verdichting van de leefomgeving, de internationalisering van het onderwijs en het voorkomen van gezondheidsverschillen. Tegelijkertijd biedt de schaalsprong ook kansen, bijvoorbeeld op het gebied van inclusiviteit, leefomgeving en gezondheid. In deze themakaart leggen we de focus op verbinding. Hoe zorg je ervoor dat nieuwe en bestaande inwoners elkaar weten te vinden, elkaar vertrouwen en zich verbonden voelen met elkaar? Oftewel, hoe zorg je voor sociale samenhang in een buurt en waarom is dat belangrijk, zeker in een tijd van groei en verandering? En waar liggen de kansen voor toekomstbestendig gezondheidsbeleid, als het gaat om sociale samenhang en een gezonde leefomgeving die daaraan bijdraagt?


Bevolkingsgroei Zuidoost-Brabant in cijfers

In figuur 1 is de bevolkingsprognose voor de regio Zuidoost-Brabant weergegeven (blauwe lijn), zoals gemaakt door de Provincie Noord-Brabant (2023). Daarbij komt het inwoneraantal in 2040 uit op ongeveer 906.000. De groene stippellijn laat een prognose zien waarbij rekening is gehouden met de meest recente uitbreidingsplannen van ASML. Brainport Development heeft hiervoor een berekening gemaakt, waarbij uit is gegaan van een toename van bijna 25.000 extra arbeidsplaatsen in de HTSM sector. Op basis daarvan verwachten zij dat de regio Zuidoost-Brabant in 2032 bijna 965.000 inwoners heeft.1 Dat is ruim 130.000 meer dan in 2024. Bij een doorrekening naar 2040, zou het inwoneraantal zelfs kunnen groeien tot ruim één miljoen. De verwachting is dat het aantal inwoners in 2040 ergens tussen bovengenoemde prognoses gaat uitkomen. Dat is een groei van 20% tot 26% ten opzichte van het inwoneraantal van 2024. Omdat in de High Tech sector veel internationals werkzaam zijn zorgt de groei van deze sector ervoor dat deze groep de komende jaren steeds groter wordt in onze regio. We spreken van internationals als het inwoners zijn die buiten Nederland zijn geboren.
Figuur 1. Bevolkingsontwikkeling tot 2040 Zuidoost-Brabant (Provincie Noord-Brabant, Brainport Development, GGD Brabant-Zuidoost)

In 2024 wonen bijna 138.000 internationals in de regio Zuidoost-Brabant. Brainport Development heeft een schatting gemaakt van het aantal internationals dat erbij gaat komen in Zuidoost-Brabant door de groei van de HTSM sector. Zij komen tot een schatting van bijna 25.000 extra internationals in Zuidoost-Brabant in 2032. Geschat wordt dat er in totaal in 2032 bijna 192.000 internationals wonen. Dat is ongeveer één op de vijf inwoners. De groei van de HTSM sector zorgt ook voor een groei in andere sectoren. Een deel daarvan zal ook internationaal zijn. Daar is ook rekening mee gehouden in deze prognose.1

Woningbouwopgave als gevolg van de schaalsprong

De schaalsprong en bijbehorende bevolkingsgroei vertalen zich onder andere in een grote woningbouwopgave. In de Regionale Woondeal Zuidoost-Brabant hebben de gemeenten, woningcorporaties, Provincie en de Minister voor Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening afspraken gemaakt over de realisatie van extra woningen in de regio tot 2030. Na het ondertekenen van de Woondeal in 2023 is de woningbouwopgave in 2025 geactualiseerd met de afspraken gemaakt in het Beethoven Convenant en de ambities uit de Ontwikkelstrategie Zuidoost-Brabant. Naast afspraken over de woningbouw worden afspraken gemaakt over de toename in mobiliteit, zowel via openbaar vervoer als het wegennet. In de Regionale Mobiliteitsvisie onderzoek constateren Rijk en regio dat versterking van groen en blauw nodig is om in de toenemende verstedelijkingsdruk de kwaliteit van leven en de leefomgeving te kunnen borgen.2,3

Sociale samenhang: de kracht van verbinding

Wat verstaan we onder sociale samenhang?  
Sociale samenhang wordt ook wel sociale cohesie genoemd en is een breed begrip. Volgens TNO en het SCP gaat het hierin om de mate waarin buurtbewoners zich met elkaar en de buurt verbonden voelen. Ook wel de ‘lijm’ die mensen bij elkaar brengt en houdt, welke achtergrond, overtuigingen of status ze ook hebben. Een samenleving waarin mensen een sterk gevoel van saamhorigheid ervaren is weerbaarder tegen sociale problemen, mensen voelen zich er veiliger, minder eenzaam en ze steunen elkaar.4,5

Belang van sociale samenhang in tijden van een schaalsprong

Door veranderingen in de samenstelling van de bevolking kan de sociale samenhang in een buurt onder druk komen staan. Onderzoek toont aan dat in buurten met veel diversiteit de sociale cohesie afneemt. Daarnaast zorgt de schaalsprong voor groepen nieuwkomers die zich voor korte tijd vestigen en zich minder binden aan de buurt.6 Dit heeft gevolgen voor de sociale relaties in buurten en daarmee effect op de gezondheid. Een goede sociale samenhang zorgt voor sociale rust en een gevoel van veiligheid en heeft een gunstig effect op het terugdringen van zorgkosten.4

“Ontmoeting is belangrijk, want naast een flinke groei in woningen moet onze gemeente ook een ‘sociaalsprong’ maken.”
Sjoerd Vrijburg, gemeenteraadslid in Best


Zoals in figuur 2 te zien is, hangen in Zuidoost-Brabant verschillende factoren samen met de ervaren sociale samenhang. Zo zien we dat de meerderheid van de inwoners die in zeer stedelijk gebied wonen of buiten Nederland geboren zijn weinig sociale samenhang ervaart in de eigen buurt. Daarentegen ligt de ervaren sociale samenhang bij inwoners die vrijwilligerswerk doen of lid zijn van een vereniging juist hoger dan gemiddeld in de regio.


Figuur 2. Ervaren sociale samenhang in de eigen buurt Zuidoost-Brabant (GGD Gezondheidsmonitor Volwassenen en ouderen 2024)

Ontmoetingsplekken in de buurt versterken het gevoel van sociale samenhang

Uit de Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen 2024 blijkt dat er een relatie bestaat tussen de tevredenheid over ontmoetingsmogelijkheden in de buurt en het ervaren van sociale samenhang. De percentages inwoners die het eens zijn met de stellingen waarmee de mate van ervaren sociale samenhang is gemeten, zijn uitgesplitst naar twee groepen: de groep die vindt dat er voldoende ontmoetingsplekken zijn in de buurt en de groep die vindt dat er te weinig ontmoetingsplekken zijn. Figuur 3 laat zien dat de groep die tevreden is over het aantal ontmoetingsplekken in de buurt, fors hoger scoort op alle items rondom sociale samenhang dan de andere groep.


Figuur 3. Stellingen met betrekking tot sociale samenhang (% dat het eens is met de stelling) naar tevredenheid over hoeveelheid ontmoetingsplekken in de buurt in Zuidoost-Brabant (GGD Gezondheidsmonitor Volwassenen en ouderen 2024)

Een wijk die uitnodigt tot ontmoeting

In een tijd waarin inwoneraantallen fors groeien en de bevolkingssamenstelling verandert, is het ontwerpen van nieuwe wijken meer dan een ruimtelijke opgave. De behoefte aan nieuwe woningen is groot, wat zorgt voor een verdichting van de leefomgeving. De uitdaging zit hem in de inrichting van deze leefomgeving die mede bepaalt of mensen elkaar kunnen ontmoeten, zich verbonden voelen en samen een gemeenschap vormen. Juist in wijken die ontstaan om de schaalsprong op te vangen, is het van belang om plekken te creëren die uitnodigen tot contact en samenwerking. Denk aan groene zones, gedeelde voorzieningen en toegankelijke openbare ruimtes. Zulke elementen dragen bij aan sociale samenhang. Ontmoeting moet dus niet toevallig zijn, maar bewust worden ingebouwd in het ontwerp van de leefomgeving. Het is hierbij essentieel dat het ruimtelijk domein aan de voorkant, dus al tijdens de ontwerpfase, het sociaal domein betrekt bij hun plannen. Daarnaast is het van belang dat de bewoners een stem krijgen en mee kunnen denken.


Betrekken bewoners essentieel

Ontwerpkeuzes moeten niet alleen fysieke, maar ook sociale doelen dienen en aansluiten bij de beleving en behoeften van bewoners. Dit vraagt om samenwerking tussen het ruimtelijk en sociaal domein en om het betrekken van de doelgroep wat verder gaat dan ‘voor bewoners denken’. Het fysieke domein kan gebruikmaken van de lokale kennis die onder andere aanwezig is bij professionals uit het sociale domein. In wijken met veel mensen met afstand tot formele structuren zijn lokale sleutelfiguren van groot belang. Zo kunnen ook de beleving en behoeftes van de minder zichtbare bewoners in beeld gebracht worden. Vanuit de Omgevingswet bestaat de verplichting om burgers bij ruimtelijke planning te betrekken, dit biedt kansen voor zowel participatie als voor de sociale kwaliteit van de leefomgeving.6,7

Publieke familiariteit zorgt voor thuisgevoel

In de tegenwoordige wereld waarin de mate van diversiteit in een buurt of wijk steeds verder toeneemt en mensen minder vanzelfsprekend contacten met elkaar aangaan, worden lichte, herhaalde contacten belangrijker. Vluchtige contacten die plaatsvinden op straat als passanten, bij de bushalte, zittend op een bankje bij de speeltuin of in de rij bij de supermarkt. Deze vluchtige contacten zorgen voor een thuisgevoel in de buurt, je kent elkaar niet, maar er is wel herkenning. Deze vertrouwdheid met elkaar wordt ook wel publieke familiariteit genoemd en kan bijdragen aan leefbaarheid, veiligheid en het tegengaan van vervreemding en polarisatie. Bij het inrichten van de openbare ruimte liggen kansen om zowel de publieke familiariteit als intensiever contact te faciliteren.6

“Het is belangrijk dat corporaties, gemeenten en architecten gezamenlijk hun aandacht verleggen van ‘een woning voor iedereen’ naar ’een buurt(je) voor iedereen.”
Ianthe Mantingh, Zijdekwartier architecten


Ontwerp voor ontmoeten

Platform31 beschrijft in ‘Ontwerp voor ontmoeten’ hoe de leefomgeving actief kan uitnodigen tot contact op verschillende niveaus; buurt, route van straat naar huis, woonblok, drempelzone en woning. Naast ontwerpprincipes die bijdragen aan ontmoeting en contact, worden ook veel praktijkvoorbeelden gegeven die als inspiratie kunnen dienen.8

Ontwerpprincipes die bijdragen aan de sociale samenhang én een gezonde leefomgeving8,9


Stimuleer langzaam verkeer en ontwerp buurten op wandelaars en fietsers.
Dit vergroot de kans dat mensen elkaar tegenkomen en ontmoeten. Maak gebieden autoluw en ontwerp verschillende routes van straat naar huis die uitnodigen tot contact. Bovendien stimuleert een goede OV- en fietsverbinding tussen kernen het lopen en fietsen in de nabije omgeving. Hierbij is het nodig oog te hebben voor de behoeften van kwetsbare groepen zoals ouderen, kinderen en mensen die niet goed ter been zijn.

Ontwerp met een menselijke maat en zorg voor duidelijke overgangen.
Creëer een gebied met een heldere opzet van openbare-, naar semi-openbare en privéruimtes. Bijvoorbeeld bebouwing om een hof met een duidelijke afbakening van de verschillende ruimtes. Zorg daarnaast dat grootte en inrichting van openbare ruimtes prettig en veilig aanvoelen.



Faciliteer sociale menging en inclusiviteit op kleine schaal.
Als vragende en dragende bewoners in directe nabijheid van elkaar wonen, zorgen vluchtige ontmoetingen voor sociale verbinding en een potentieel netwerk waar indien nodig op kan worden teruggevallen. Een mix van grotere en kleinere woningen, sociaal en vrije sector zorgt voor een natuurlijk evenwicht.

Voorzieningen en functiemenging kunnen een sociale impact hebben.
Buurten met een goede mix van wonen, werken en voorzieningen werken bevorderend voor het ontmoeten van buurtgenoten. Een bibliotheek, wijkhuis of winkel zorgen ervoor dat bewoners op een laagdrempelige manier contact kunnen maken met elkaar. Daarnaast zorgt een goede functiemenging ervoor dat mensen meer bewegen, omdat alles zonder auto bereikbaar is.


Zorg dat bewoners een gevoel van eigenaarschap krijgen over de ruimte buiten hun woning.
Dit eigenaarschap creëert geleidelijke overgangen tussen privé en openbaar en helpt daardoor bij de gemeenschapsvorming.

Zorg voor een gezond, groen en klimaatbestendig microklimaat.
Voldoende groen en aantrekkelijk ingerichte plekken in de directe leefomgeving verminderen stress en eenzaamheid en bevorderen daarnaast de sociale cohesie en gezondheid. Rust en een natuurlijke omgeving bieden ruimte om te ontspannen en te herstellen. Een natuurlijke omgeving maakt bovendien klimaatbestendig(er): gaat hittestress tegen, helpt wateroverlast te voorkomen en is goed voor de biodiversiteit.



Een drempelzone van 1 tot 2 meter kan zorgen voor de juiste balans tussen privacy.
De ruimte tussen privé (woning) en openbaar (stoep of straat) vormt de drempelzone. De ontstane ruimte in de overgang naar openbaar zorgt voor balans tussen privacy en contact.

Kansen voor gemeentelijk beleid

De schaalsprong is een opgave met raakvlakken op diverse beleidsterreinen en vraagt om domeinoverstijgende samenwerking. Zo richt het ruimtelijk domein richt zich op elementen in de fysieke omgeving die sociale samenhang kunnen bevorderen, terwijl het sociaal domein het aanbod en ondersteuning faciliteert die mensen verbindt. Het is van belang dat dit op elkaar is afgestemd. Sociale samenhang ontstaat immers niet vanzelf. Het vraagt om een gezamenlijke blik op de opgaven en het gezamenlijk stellen van doelen en ambities. Alleen dan ontstaat een integrale aanpak die bewoners uitnodigt om elkaar te ontmoeten, mee te doen en zich thuis te voelen.

Het BVO-model (figuur 4) van het Kenniscentrum Sport & Bewegen is ontwikkeld voor het creëren van een beweegvriendelijke omgeving, maar de onderliggende principes zijn breder toepasbaar. Het model onderscheidt hardware (de fysieke ruimte), software (activiteiten en programma’s) en orgware (organisatie en samenwerking). Door deze elementen toe te passen op sociale samenhang, kan sociale cohesie gefaciliteerd worden.


Figuur 4. Model Beweegvriendelijke Omgeving (BVO) (Kenniscentrum sport & bewegen)


De volgende aandachtspunten helpen om de integrale aanpak verder te concretiseren:

Neem het faciliteren van ontmoeting mee bij de fysieke inrichting
De basis van de sociale samenhang in een buurt of wijk begint al in de ontwerp- en ontwikkelfase. De aanleg van wandel- en fietspaden vergroot de kans dat mensen elkaar tegenkomen en ontmoeten. Openbare plekken hebben bij voorkeur een menselijk maat waar je je veilig en omarmd voelt. De looproutes naar de school, winkels, parkjes en aanbod aan zorg kunnen zo ingericht worden dat mensen elkaar ontmoeten. Een brede stoep of galerij met groen en bankjes maakt het aantrekkelijk om buiten te vertoeven. Kijk voor meer ontwerpprincipes in Ontwerp voor ontmoeten.



Start bij de beleving van inwoners
Vanuit de gezondheidsmonitors van de GGD is informatie beschikbaar over de beleving van inwoners van gemeenten en wijken. Deze informatie biedt een goed startpunt voor de beleving van een bestaande wijk waar inbreidingsplannen gemaakt worden. Op de Brabantscan is bijvoorbeeld informatie te vinden over de beleving van de sociale samenhang (met indicatoren ‘heeft regelmatig contact met de buren’ en ‘heeft mensen in de buurt om op terug te vallen’). Ook over de beleving van groen (indicator ‘vindt de buurt aantrekkelijk om in te bewegen’, ‘vindt dat er voldoende rustige plekken zijn’), sociale veiligheid en diverse andere thema’s is informatie beschikbaar.

Welke voorzieningen zijn nodig?
Naast een voldoende groene en gezonde leefomgeving, is ook de beschikbaarheid van voorzieningen belangrijk. Denk aan de beschikbaarheid van o.a. huisartsenzorg, winkels , scholen, kinderopvang en bibliotheek. Recent heeft het NRC onderzoek gedaan naar de beschikbaarheid van (sport)velden.

“Sportruimte. In stedelijke gebieden kromp de beschikbare sportruimte per inwoner in de afgelopen vijftien jaar met een halve vierkante meter, zo blijkt uit data-onderzoek van NRC. Terwijl juist dáár de grootste problemen bestaan op het gebied van overgewicht en bewegingsarmoede.” NRC, 11 november 2025

Eind 2024 heeft de MRE een inventarisatie laten doen binnen gemeenten in de regio om inzicht te krijgen in de bestaande voorzieningenstructuur. Met behulp van deze nulmeting wordt gekeken welke voorzieningen in de toekomst nodig zijn om aan de behoefte van het groeiend aantal inwoners te voldoen.10

Versterken community en sociale basis
Het streven naar een veerkrachtige, inclusieve en zorgzame samenleving waarin mensen kunnen floreren, naar elkaar kunnen en willen omkijken, en kunnen en willen bijdragen aan het eigen en andermans welzijn, vraagt om versterking van de sociale basis. Movisie onderscheidt vijf deelambities:

- Ontmoeting en erbij horen; om iets te betekenen voor elkaar, moet je elkaar eerst ontmoeten. Om elkaar te ontmoeten is het organiseren van activiteiten, initiatieven en plekken nodig. eenzaamheid is het ontbreken van een bredere kring van contacten of een betrokken sociaal netwerk.
- Ontplooiing, zingeving en vertrouwen; de sociale basis stelt mensen in staat zich te ontplooien en te floreren.
- Ondersteuning, steun en hulp; Mensen helpen elkaar en steunen elkaar vanuit intrinsieke motivatie. In kleine en grote dingen.
- Ontspanning en plezier; de sociale basis biedt mensen ontspanning en plezier. Mensen doen dingen, alleen of samen, omdat zij dat leuk vinden en omdat het ontspanning biedt.
- Eigenaarschap, zeggenschap en eigen regie; de sociale basis is van mensen en gemeenschappen zelf). Zie voor meer informatie: De sociale basis versterken investeren in de toekomst

De taal vormt een basis voor communicatie tussen buurtbewoners onderling en met instanties. Daarom is het belangrijk om taalondersteuning en laagdrempelige initiatieven in de buurt aan te bieden. Het taalhuis kan hierin ondersteunen.

Ook vanuit het IZA regioplan Eindhoven-de Kempen wordt middels Vitale Communities ingezet op sterke gemeenschappen, waarbij vanuit een gezamenlijke visie de verbinding wordt gemaakt tussen formele en informele zorg, uitgaande van wat er zelf in een gemeenschap opgepakt kan worden.

Check bij gebiedsinrichting de kernwaarden gezonde leefomgeving
Een gezonde leefomgeving is een plek waar bewoners zich prettig voelen, gezonde keuzes vanzelfsprekend zijn en negatieve invloeden minimaal. De GGDen hebben enkele kernwaarden gezonde leefomgeving geformuleerd waarin de gezondheid centraal staat; Kernwaarden voor een gezonde leefomgeving - GGD GHOR Nederland.

De volgende principes staan centraal: 
- Integreer gezondheid in ruimtelijke plannen.
- Stimuleer actief vervoer: ontwikkel veilige wandel- en fietspaden en goede OV-verbindingen.
- Creëer groene, klimaatbestendige wijken: zorg voor aantrekkelijke, aangename plekken met bomen, parken en water om ook in tijden van hitte de koelte op te kunnen zoeken.
- Zorg voor gezonde milieukwaliteit: leidt druk verkeer om woonwijken heen. Door gezonde mobiliteit zoals wandelen en fietsen te stimuleren wordt de leefomgeving minder belast en een actieve leefstijl bevorderd.
- Faciliteer ontmoeting en ontspanning: ontwerp openbare ruimtes die uitnodigen tot sociaal contact en beweging.


Figuur 5. Maak buurten autoluw en stimuleer actief vervoer, zoals lopen en fietsen
(illustratie: Ineke Neutelings, Inktvisie)

Inspiratie

Meer informatie en goede voorbeelden

Bronnen

  1. Brainport Development, BI team (juni, 2024). Schaalsprong Zorg.
  2. BMC | Dona Stedenbouw | Studio Bereikbaar (juli, 2023). Ontwikkelstrategie Zuidoost-Brabant. Deel 1 Afsprakenkader.
  3. Metropoolregio Eindhoven (februari, 2024). Regionale Mobiliteitsvisie MRE 2040, Eindconcept.
  4. Pronk, J., van Kempen, S., Dijkstra, J., v.d. Klauw, M. (2025). TNO. Gezonde Leefomgeving, Ruimtelijk ontwerpen voor sociale cohesie.
  5. Sociaal en Cultureel Planbureau (2024). Dossier Sociale cohesie.
  6. Platform31 (2024). Samenleven in diversiteit: de kracht van de openbare ruimte.
  7. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (2024). Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2024. Thema Leefomgeving | Sociaal.
  8. Platform31 (januari, 2021). Ontwerp voor ontmoeten. Hoe de gebouwde omgeving kan uitnodigen tot contact.
  9. GGD GHOR Nederland (2022). Kernwaarden voor een gezonde leefomgeving.
  10. Metropoolregio Eindhoven (2024). Ruimte. Mensen. Toekomst. Nulmeting voorzieningen.
  11. Vincent Luyendijk (2025). LinkedIn. De hele straat zebrapad.

Colofon

Heb je vragen over deze themarapportage? Neem dan contact op met het onderzoeksteam van GGD Brabant-Zuidoost: onderzoek@ggdbzo.nl.

Uitgave: GGD Brabant-Zuidoost

Datum: december 2025

Meer cijfers en publicaties over de gezondheid van de inwoners zijn te vinden op de Brabantscan en het GGD Kompas.